Podizanje zadužbina bio je veoma raširen običaj među srpskim vladarima u srednjem veku. U Nemanjićkoj državi, počev od velikog župana Stefana Nemanje pa sve do poslednjeg, cara Uroša, a zatim u kraljevini Mrnjavčevića i u kneževini Lazara Hrebeljanovića, najzad, u despotovini Stefana Lazarevića i Đurđa Brankovića, svaki se vladar starao da podigne bar jednu veliku crkvu ili manastir, a bilo ih je koji su mogli da podignu i po desetak hramova. U XII i XIII veku samo su vladari i njihovi najbliži rođaci bili u mogućnosti da izgrade sebi zadužbine. Manastiri se izdržavaju od imanja koja su im darovali ktitori. Misao darodavca, često zapisana u darovnim poveljama i navođena u natpisima, bila je iskupljenje grehova: svetitelj kome je hram posvećen postajao je ktitorov zastupnik pred Hristom na strašnom sudu.
Manastiri i crkve imali su i praktičnu namenu, i to ne samo onu uvek prisutnu da šire i učvršćuju veru u narodu. Po geografskom rasporedu, a bili su podizani na najvažnijim srednjevekovnim saobraćajnicama, može se zaključiti da su imali i političku ulogu. Neke crkve, su pored ovoga pomenutog, imale još jednu namenu – predstavljale su hramove u episkopskim sedištima, crkvenim upravnim centrima. Po toj ulozi proslavile su se Žiča i Peć, kao središta srpske arhiepiskopije, potom i patrijaršije. Najzad, mnogi su manastiri podizani da bi postali nadgrobne crkve svojih ktitora.
ĐURĐEVI STUPOVI
Zadužbina velikog župana Stefana Nemanje, podignuta 1170/71. godine. Nemanja je ovaj manastir posvetio svetom Georgiju, u znak zahvalnosti za izbavljenje iz tamnice. Nalazi se na vrhu jednog brda u Rasu, kod Novog Pazara. Kralj Dragutin ga je kasnije obnovio i sagradio kulu sa kapelom.
STUDENICA
Studenica je najznačajnija zadužbina Stefana Nemanje. Nalazi se kod Ušća na Ibru i nedostižan je graditeljski uzor srednjevekovne Srbije. Manastir je izgrađen između 1183. i 1195. , a živopisan zaslugom Svetog Save 1208/09. godine. Kralj Radoslav je oko 1235. godine dogradio pripratu. Studenica je posvećena Uspenju Presvete Bogorodice.
HILANDAR
Na temeljima napuštene grčke crkve, na najlepšem delu Svete Gore, nalazi se manastir Hilandar. Podigli su ga 1198/99. godine Simeon Nemanja i Sveti Sava uz pomoć kralja Stefana Prvovenčanog. Hilandar je duhovni i kulturni svetionik srpskog naroda kroz vekove. Na slici je Pirg (Kula) Svetog Save iz 1200. godine.
ŽIČA
Zadužbina kralja Stefana Prvovenčanog i Svetog Save. Građena je između 1208. i 1215., a živopisana oko 1220. godine. Nalazi se na putu Kraljevo – Mataruška Banja. Manastir Žiča je bio prvo sedište srpske arhiepiskopije. Saborna crkva je posvećena Vaznesenju Gospodnjem.
MILEŠEVA
Zadužbina kralja Vladislava, nalazi se u blizini Prijepolja. Manastir je podignut pre 1228. godine i posećen Vaznesenju Gospodnjem. Živopisan je po želji Svetog Save. Mileševska freska „Beli Anđeo“ pokazuje svu lepotu srpskog srednjevekovnog slikarstva. U Mileševi je od 1237. do 1594. godine počivalo telo Svetog Save.
PEĆKA PATRIJARŠIJA
Kompleks crkava, građen preko stotinu godina. Crkvu Svetih Apostola podigao je 1230. godine, po želji Svetog Save, arhiepiskop Arsenije. Crkvu Svetog Dimitrija pre 1324. godine gradi arhiepiskop Nikodim, a crkvu Bogorodice Odigitrije, mali hram Svetog Nikole i pripratu koja povezuje ove tri crkve, oko 1330. godine arhiepiskop Danilo II.
SOPOĆANI
Zadužbina kralja Uroša I, podignuta oko 1255. godine i posvećena Svetoj Trojici. U vreme cara Dušana oko 1340. dozidana je priprata sa zvonikom. Crkva je živopisana između 1263. i 1268. godine. Manastir se nalazi na izvoru Raške, kod Novog Pazara. Sopoćani su na listi svetske kulturne baštine.
GRADAC
Zadužbina kraljice Jelene Anžujske, žene kralja Uroša I, nalazi se zapadno od Brvenika na Ibru. Manastir je podignut oko 1270. godine, a živopisan oko 1275. godine. Kraljica je ovde osnovala prvu žensku školu. Gradac je posvećen Blagovestima.
MORAČA
Zadužbina kneza Stefana Nemanjića, Vukanovog sina. Nalazi se kod Kolašina, iznad reke Morače. Manastir je izgrađen 1252. godine i posvećen Uspenju Presvete Bogorodice. U Morači se nalazi „Sveti Ilija u pustinji“, jedna od najlepših fresaka XIII veka.
ARILJE
Zadužbina kralja Dragutina, podignuta pre 1295. godine i posvećena svetom Ahiliju Lariskom. Manastir je bio sedište moravičkih episkopa. Crkva je živopisana 1296. godine i u njoj se nalazi najveća galerija portreta Nemanjića XIII veka.
PAPRAĆA
Po predanju, Papraća je zadužbina kralja Dragutina i njegovih sinova Urošica i Vladislava II. Današnja crkva je podignuta na temeljima stare, početkom XVI veka. Nalazi se kod Zvornika, na izvoru reke Spreče. Manastir Papraća posvećen je Blagovestima.
CRKVA U HILANDARU
Današnja saborna crkva u Hilandaru, posvećena Vavedenju Presvete Bogorodice, zadužbina je kralja Milutina. Podignuta je 1303. (ili 1293. godine), na temeljima crkve koju su sagradili Simeon Nemanja i Sveti Sava. Spoljnu pripratu oko 1380. godine dogradio je knez Lazar.
CRKVA BOGORODICE LJEVIŠKE
Prizrensku katedralu posvećenu Bogorodici, kralj Milutin je sazidao 1306-1307. godine na ostacima crkve iz XIII veka. Arhitektonski veoma uspela građevina čije jezgro čini petokupolna crkva upisanog krsta. Crkva je upisana u listu svetske kulturne baštine.
KRALJEVA CRKVA U STUDENICI
U neposrednoj blizini saborne crkve u Studenici, zadužbini Stefana Nemanje, nalazi se crkva posvećena svetom Joakimu i Ani. Podigao je 1313/14. godine kralj Milutin, pa je poznata i kao „Kraljeva crkva“. Po svom graditeljskom skladu i živopisu ubraja se u red najlepših hramova srednjeg veka.
GRAČANICA
Zadužbina kralja Milutina, podignuta 1315. godine, nalazi se u blizini Prištine. Gračanica je jedna od najočuvanijih i najlepših crkava srpske srednjevekovne arhitekture. Freske izuzetne umetničke vrednosti oslikane su 1321/22. godine. Spoljna priprata crkve dozidana je 1383. godine. Gračanica je posvećena Blagovestima.
BANJSKA
Zadužbina i mauzolej kralja Milutina, izgrađen je 1312-1316. godine i posvećen Svetom Stefanu. Posle rušenja u tursko vreme, crkva je pretvorena u džamiju. Prvobitno je imala bogatu skulpturalnu dekoraciju. Freske nisu sačuvane.
DEČANI
Zadužbina kralja Stefana Dečanskog i njegovog sina cara Dušana, nalazi se ispod Prokletija u Metohiji. Manastir je građen od 1327. do 1335. , a živopisan od 1335. do 1350. godine. Visoki Dečani su jedna od najvećih i najraskošnijih srpskih crkava srednjeg veka. Crkva je posvećena Vaznesenju Gospodnjem.
GORIOČ
Manastir Gorioč, metoh manastira Dečani, sa crkvom Svetog Nikole, konakom i zvonikom, nalazi se na Beloj Steni iznad gradića Istok. Po narodnom predanju, podigao ga je kralj Stefan Dečanski i posvetio Svetom Nikoli u znak zahvalnosti što mu je svetitelj „ogorele“ oči na tom mestu zalečio.
SVETI ARHANGELI
U klisuri reke Bistrice, 3 km jugoistočno od Prizrena, nalazi se manastir sa crkvom posvećenom svetim arhanđelima - ktotorija i mauzolej najmoćnijeg srpskog srednjevekovnog vladara, kralja, a od 1346. godine cara Dušana.
MATEJČA
Visoko na Skopskoj Crnoj Gori, u blizini Kumanova, nalazi se manastir Matejča. Manastir je počeo da gradi car Dušan, a završili su ga njegova žena, carica Jelena i sin, car Uroš nakon 1355. godine. Crkva je posvećena Uspenju Presvete Bogorodice.
KRKA
U dalmatinskom zaleđu, između Knina i Šibenika, nalazi se manastir Krka, zadužbina Jelene Šubić, ćerke kralja Stefana Dečanskog i sestre cara Dušana. Krka je duhovni i kulturni centar pravoslavlja u Dalmaciji, koji se prvi put pominje 1350. godine. Crkva je posvećena svetom Arhangelu Mihailu.
RAVANICA
Zadužbina kneza Lazara, nalazi se u blizini Ćuprije. Građena je između 1375. i 1377., a živopis je završen oko 1387. godine. Podizanjem Ravanice počinje novi, moravski stil u arhitekturi i slikarstvu srednjevekovne Srbije. Crkva je posvećena Vaznesenju Gospodnjem.
LJUBOSTINJA
Zadužbina knjeginje Milice, nalazi se kod mesta Trstenika. Crkvu je pred Kosovsku bitku, oko 1387/88. godine, u najlepšem duhu moravske škole, sazidao Rade Neimar. Između 1402. i 1405. godine monah Makarije je crkvu živopisao. Ljubostinja je posvećena Uspenju Presvete Bogorodice.
VELIKI METEORI
Zadužbina svetog Atanasija i Joasafa Meteorita, poslednjeg Nemanjića, sina Simeona despota, a kasnije cara srpske države u Epiru i Tesaliji. Nalazi se na vrhu jedne od čudesnih stena u Tesaliji. Manastirska crkva, podignuta 1388. godine na temeljima stare, posvećena je Preobraženju Gospodnjem.
Manastiri i crkve imali su i praktičnu namenu, i to ne samo onu uvek prisutnu da šire i učvršćuju veru u narodu. Po geografskom rasporedu, a bili su podizani na najvažnijim srednjevekovnim saobraćajnicama, može se zaključiti da su imali i političku ulogu. Neke crkve, su pored ovoga pomenutog, imale još jednu namenu – predstavljale su hramove u episkopskim sedištima, crkvenim upravnim centrima. Po toj ulozi proslavile su se Žiča i Peć, kao središta srpske arhiepiskopije, potom i patrijaršije. Najzad, mnogi su manastiri podizani da bi postali nadgrobne crkve svojih ktitora.
ĐURĐEVI STUPOVI
Zadužbina velikog župana Stefana Nemanje, podignuta 1170/71. godine. Nemanja je ovaj manastir posvetio svetom Georgiju, u znak zahvalnosti za izbavljenje iz tamnice. Nalazi se na vrhu jednog brda u Rasu, kod Novog Pazara. Kralj Dragutin ga je kasnije obnovio i sagradio kulu sa kapelom.
STUDENICA
Studenica je najznačajnija zadužbina Stefana Nemanje. Nalazi se kod Ušća na Ibru i nedostižan je graditeljski uzor srednjevekovne Srbije. Manastir je izgrađen između 1183. i 1195. , a živopisan zaslugom Svetog Save 1208/09. godine. Kralj Radoslav je oko 1235. godine dogradio pripratu. Studenica je posvećena Uspenju Presvete Bogorodice.
HILANDAR
Na temeljima napuštene grčke crkve, na najlepšem delu Svete Gore, nalazi se manastir Hilandar. Podigli su ga 1198/99. godine Simeon Nemanja i Sveti Sava uz pomoć kralja Stefana Prvovenčanog. Hilandar je duhovni i kulturni svetionik srpskog naroda kroz vekove. Na slici je Pirg (Kula) Svetog Save iz 1200. godine.
ŽIČA
Zadužbina kralja Stefana Prvovenčanog i Svetog Save. Građena je između 1208. i 1215., a živopisana oko 1220. godine. Nalazi se na putu Kraljevo – Mataruška Banja. Manastir Žiča je bio prvo sedište srpske arhiepiskopije. Saborna crkva je posvećena Vaznesenju Gospodnjem.
MILEŠEVA
Zadužbina kralja Vladislava, nalazi se u blizini Prijepolja. Manastir je podignut pre 1228. godine i posećen Vaznesenju Gospodnjem. Živopisan je po želji Svetog Save. Mileševska freska „Beli Anđeo“ pokazuje svu lepotu srpskog srednjevekovnog slikarstva. U Mileševi je od 1237. do 1594. godine počivalo telo Svetog Save.
PEĆKA PATRIJARŠIJA
Kompleks crkava, građen preko stotinu godina. Crkvu Svetih Apostola podigao je 1230. godine, po želji Svetog Save, arhiepiskop Arsenije. Crkvu Svetog Dimitrija pre 1324. godine gradi arhiepiskop Nikodim, a crkvu Bogorodice Odigitrije, mali hram Svetog Nikole i pripratu koja povezuje ove tri crkve, oko 1330. godine arhiepiskop Danilo II.
SOPOĆANI
Zadužbina kralja Uroša I, podignuta oko 1255. godine i posvećena Svetoj Trojici. U vreme cara Dušana oko 1340. dozidana je priprata sa zvonikom. Crkva je živopisana između 1263. i 1268. godine. Manastir se nalazi na izvoru Raške, kod Novog Pazara. Sopoćani su na listi svetske kulturne baštine.
GRADAC
Zadužbina kraljice Jelene Anžujske, žene kralja Uroša I, nalazi se zapadno od Brvenika na Ibru. Manastir je podignut oko 1270. godine, a živopisan oko 1275. godine. Kraljica je ovde osnovala prvu žensku školu. Gradac je posvećen Blagovestima.
MORAČA
Zadužbina kneza Stefana Nemanjića, Vukanovog sina. Nalazi se kod Kolašina, iznad reke Morače. Manastir je izgrađen 1252. godine i posvećen Uspenju Presvete Bogorodice. U Morači se nalazi „Sveti Ilija u pustinji“, jedna od najlepših fresaka XIII veka.
ARILJE
Zadužbina kralja Dragutina, podignuta pre 1295. godine i posvećena svetom Ahiliju Lariskom. Manastir je bio sedište moravičkih episkopa. Crkva je živopisana 1296. godine i u njoj se nalazi najveća galerija portreta Nemanjića XIII veka.
PAPRAĆA
Po predanju, Papraća je zadužbina kralja Dragutina i njegovih sinova Urošica i Vladislava II. Današnja crkva je podignuta na temeljima stare, početkom XVI veka. Nalazi se kod Zvornika, na izvoru reke Spreče. Manastir Papraća posvećen je Blagovestima.
CRKVA U HILANDARU
Današnja saborna crkva u Hilandaru, posvećena Vavedenju Presvete Bogorodice, zadužbina je kralja Milutina. Podignuta je 1303. (ili 1293. godine), na temeljima crkve koju su sagradili Simeon Nemanja i Sveti Sava. Spoljnu pripratu oko 1380. godine dogradio je knez Lazar.
CRKVA BOGORODICE LJEVIŠKE
Prizrensku katedralu posvećenu Bogorodici, kralj Milutin je sazidao 1306-1307. godine na ostacima crkve iz XIII veka. Arhitektonski veoma uspela građevina čije jezgro čini petokupolna crkva upisanog krsta. Crkva je upisana u listu svetske kulturne baštine.
KRALJEVA CRKVA U STUDENICI
U neposrednoj blizini saborne crkve u Studenici, zadužbini Stefana Nemanje, nalazi se crkva posvećena svetom Joakimu i Ani. Podigao je 1313/14. godine kralj Milutin, pa je poznata i kao „Kraljeva crkva“. Po svom graditeljskom skladu i živopisu ubraja se u red najlepših hramova srednjeg veka.
GRAČANICA
Zadužbina kralja Milutina, podignuta 1315. godine, nalazi se u blizini Prištine. Gračanica je jedna od najočuvanijih i najlepših crkava srpske srednjevekovne arhitekture. Freske izuzetne umetničke vrednosti oslikane su 1321/22. godine. Spoljna priprata crkve dozidana je 1383. godine. Gračanica je posvećena Blagovestima.
BANJSKA
Zadužbina i mauzolej kralja Milutina, izgrađen je 1312-1316. godine i posvećen Svetom Stefanu. Posle rušenja u tursko vreme, crkva je pretvorena u džamiju. Prvobitno je imala bogatu skulpturalnu dekoraciju. Freske nisu sačuvane.
DEČANI
Zadužbina kralja Stefana Dečanskog i njegovog sina cara Dušana, nalazi se ispod Prokletija u Metohiji. Manastir je građen od 1327. do 1335. , a živopisan od 1335. do 1350. godine. Visoki Dečani su jedna od najvećih i najraskošnijih srpskih crkava srednjeg veka. Crkva je posvećena Vaznesenju Gospodnjem.
GORIOČ
Manastir Gorioč, metoh manastira Dečani, sa crkvom Svetog Nikole, konakom i zvonikom, nalazi se na Beloj Steni iznad gradića Istok. Po narodnom predanju, podigao ga je kralj Stefan Dečanski i posvetio Svetom Nikoli u znak zahvalnosti što mu je svetitelj „ogorele“ oči na tom mestu zalečio.
SVETI ARHANGELI
U klisuri reke Bistrice, 3 km jugoistočno od Prizrena, nalazi se manastir sa crkvom posvećenom svetim arhanđelima - ktotorija i mauzolej najmoćnijeg srpskog srednjevekovnog vladara, kralja, a od 1346. godine cara Dušana.
MATEJČA
Visoko na Skopskoj Crnoj Gori, u blizini Kumanova, nalazi se manastir Matejča. Manastir je počeo da gradi car Dušan, a završili su ga njegova žena, carica Jelena i sin, car Uroš nakon 1355. godine. Crkva je posvećena Uspenju Presvete Bogorodice.
KRKA
U dalmatinskom zaleđu, između Knina i Šibenika, nalazi se manastir Krka, zadužbina Jelene Šubić, ćerke kralja Stefana Dečanskog i sestre cara Dušana. Krka je duhovni i kulturni centar pravoslavlja u Dalmaciji, koji se prvi put pominje 1350. godine. Crkva je posvećena svetom Arhangelu Mihailu.
RAVANICA
Zadužbina kneza Lazara, nalazi se u blizini Ćuprije. Građena je između 1375. i 1377., a živopis je završen oko 1387. godine. Podizanjem Ravanice počinje novi, moravski stil u arhitekturi i slikarstvu srednjevekovne Srbije. Crkva je posvećena Vaznesenju Gospodnjem.
LJUBOSTINJA
Zadužbina knjeginje Milice, nalazi se kod mesta Trstenika. Crkvu je pred Kosovsku bitku, oko 1387/88. godine, u najlepšem duhu moravske škole, sazidao Rade Neimar. Između 1402. i 1405. godine monah Makarije je crkvu živopisao. Ljubostinja je posvećena Uspenju Presvete Bogorodice.
VELIKI METEORI
Zadužbina svetog Atanasija i Joasafa Meteorita, poslednjeg Nemanjića, sina Simeona despota, a kasnije cara srpske države u Epiru i Tesaliji. Nalazi se na vrhu jedne od čudesnih stena u Tesaliji. Manastirska crkva, podignuta 1388. godine na temeljima stare, posvećena je Preobraženju Gospodnjem.
